Mate hitza quichua (Inperio inkaren mintzaira) hizkuntzatik dator eta kurkubita erran nahi du, espainolek erabili zuten hitz hori guaraniarrek caiguá (kaá=belarra eta iguá=ura) deitzen ziotena Izendatzeko.
Guaraniarrek auskalo noizdanik erabili zuten caá deitzen zioten landarea
-gaur ilex paraguayensis zientifikoki ezagutua- pizgarri gisa.
Horretarako hasiera batean belarra gordinik nahiz erreta urez lagundurik murtxikatu ohi zuten, nola nekezia edo beroa baztertzeko, hala izpiritua erritualetan goratzeko.
Europarrak heldu zirenean guarani etniako sorginek erabiltzen zuten holako belarra, batez ere, helburu izpiritualekin eta ongi gorderik omen zeuzkaten landare horren botereak. Baina Europatik heldu zen elizak “egiazko fedearen” izenean caá erabiltzea debekatu zuen ilex paraguaiensis horren ustez “deabruaren belarra” baitzen.
Halere jesuitek guarani herriak menperatu bezain sarri ( Koroaren baimenarekin “fedegabeak” giristinatu eta zibilizatzera joan omen ziren) jokabidea aldatzea erabaki zuten, zeren langileak bai eguzkitan bai negu gorrian jo eta ke lanean edukitzeko belar hori komeni zitzaiela laster ikusi baitzuten, horregatik belarraren erabilera barreiatu zuten herri osoan. Horrekin bukatu zen belar horren sorginen jabetza eta bide batez guaraniarrentzat zeukan zentzu kulturala.
Jesuitek asmatu zuten bada gaur ezagutzen dugun “matea”, hau da murtxikatu ordez belar-ura egiten hasi zirela eta horretarako kurkubita bat erabili zuten “bonbilla” deitzen den metalezko tutu batez lagundua.
Udan hotz edan zitekeen eta neguan bero, horrela pizgarri hori gizarte maila eta adin ororen artean zabaldu zen eta Andeetako coca bezalaxe bertakoak lan eginarazteko bizigarri gisa barreiatu zen matea. Jesuita europarrak ere edaten hasi ziren uda pairatzeko edo, ontzi finagoetan noski, horrela sortarazi zituzten matearen inguruko zilar-eskulanak.
XVIII mendean Paraguai eta Uruguai ibaien artean dauden oihanetatik jesuita guaraniar batzuek hegoaldera jo zuten abeltzaintzaz bizitzeko eta haiekin matearen ohitura Parana Guazú edo Parana handia ibairaino (egun “Rio de la Plata “ bezala ezagutua) ekarri zuten.
Guaraniar horiek bere iloba gautxoari utziko zioten matearen ohitura.
Gauza jakina da Rio de la Plataren bi ertzetan gizaki berezi bat sortu zela “gautxoa” XVIIIgarren mendean erraten zuten bezala; gautxoa zen jainkorik gabe, erregerik gabe eta legerik gabe bizi zena, gizarte “errespetagarriaren” baztertua bizi zena alegia, “indioek” nahiz europarrek ez zuten gautxoa maitatu. maite
Matelari berriarentzako aholku batzuk
Matea edaten hasteko matelariak (matean aritzen dena) mate-ontzi bat beharko du. Badira gustu guztietakoak, ttikiak nahiz handiak, sinpleak eta edergailuz beteak,(Jesuitek zilarrezkoak bazituzten) tradizionalak eta zibernetikoak, garestiak eta merkeak. Dena den, edozeinek erosi berria baldin bada tratatze bera eskatuko du: “ontzea”.
Mate bat ontzeko hona hemen egin behar dena: lehenik eta behin barnean daukan azala goilare batez kendu beharko da, oso azal mehe eta gurbila da hau baina kendu ezean edariari zapore garratza eman diezaioke.
Barneko azala kendurik mate-kurkubitak duen usaina kentzeko eta zankez “urantzeko” mate-belarra jarriko diogu eta honi ur beroa gehituko diogu belar guztia bustirik ikusi arte.
Utziko dugu minutu pare batez belarra ura xurgatzen eta bombilla batez kenduko diogu (xurgatzen) soberan dagoen ura, irentsi gabe noski, ura bota egin behar da. Hori eginik belarra bustirik geldituko da eta horrela utziko dugu gau oso bat. Goizean belar zaharra kendu beharko da eta garbitu gabe kurkubita lehortzen utziko da; lehortu orduko, horretan bai urez garbi liteke eta edateko prestik prest egonen da.
Ñapur batzuek –mate sinple eta erosi berria izanez gero- kanpotik ere “ontzen” dute kurkubita, horretarako behi koipea emanen diogu azalari eta suaren gainetik igaroko dugu erabiltzaileak nahi duen kolorea hartu arte.
Gaur oso jende gutxik daki mate-edaria ongi prestatzen, zeren badira jarraikitzeko urrats batzuk gehienetan presaka ibiltzeagatik alde batera uzten direnak. Lehenengoa noski belarra mate-ontzian ezartzea da, baina hor ur epel puskaño bat gehitu behar dugula ahantzi gabe, belarrak ura har dezan, urrats hau belarra “puztea” da; hau egin ondoren bakarrik gehituko dugu ur irakina.
Matelari berriek, mate “fast” nahiago dute noski, karriketan bizi diren gehienek ur irakina jartzen diote belarrari eta horren ondorioz belarrak ez du zaporea ematerik, ez eta bitsa sortzerik, horrela belarra “erre” egiten baita.
Gauzak behar diren bezala egiteko beti ur epela eman ondoren ipiniko diogu ur beroa, eta urez beterik utzi beharko dugu belarra xurgatzen minutu pare batez; orduan sartuko diogu “bonbilla” eta edateko prest egonen da.
Bitxikeriak eta bertze
Bai zelaian bai hirian, karrika nagusietan nahiz bazterretan, hala hondartzan nola basoan, lan egiten ari garenean nahiz jai-egunetan –paseatzean bereziki- uruguaitarrak matea edaten du.
Ez da harritzeko bada Uruguai munduko mate-belarraren kontsumitzailerik handiena izatea, eta uruguaitar batek urtean 50 kilo mate edo gehiago kontsumitzea. Belarra ekoiztu ez arren urtero 200-000 kilo kanporatzen ditu munduan zehar dauden uruguaitarrentzat.
Gutti balitz, Uruguain baditugu matearen inguruko espresuki sorturiko bi asmakizun: “termo-a” eta “sum-a”.
Termoa ur irakina eramateko ontzi bat da, aho aproposa dauka mate-ontzian ura xortaka ongi eta emeki sartzeko moduan, hau da kurkubitañoak eskatzen duen neurrian eta matelariaren eskua ur beroarekin erre gabe.
Lehenengo aitzinapen teknologiko hau ez da Uruguaitik kanpo oso ezaguna, bertze lekuetan adibidez gehienek ura berotzeko zein matea edateko tresna bera darabilte: pertza, hau bitxikeria da uruguaitarrontzat, zeren horrela ez dago matea edanez paseatzerik, porteñoak konparazione nahiko matelari geldi edo estatikoak iruditzen zaizkigu.
Uruguaitarra famatua da munduan zehar termoa besapean matea edanez ibiltzeagatik, egungo publizitate batek trufatzat hartu du ohitura hori uruguaitarra gauzak oro esku batez egiteko gai dela erranez zeren bertze esku eta besoa termoa eramateko eginak baitira.
Bigarrena benetan bitxia da, patentea duena eta guzti, eta nortasun ikurra dudarik gabe, hots, argentinarrek nahiz guaraniarrek ura berotzeko lehenik ontzi bat berotu behar dute, pertza, horrela beroa ontzitik uretara joaten da. Uruguaitarrok alderantziz ura bera berotzen dugu ontzia ukitu gabe; Eskual Herriko antzinako artzainak esnea kaiku batean harri gorriz berotzen zuten bezalako zerbait eginez. Honetarako sum-a asmakizun xelebrea dugu, hau da termo barnean sartzeko erresistentzia elektriko txiki bat entxufe batez gorri- gorri jarririk ura berehalaxe berotzen duena. Ohituraren izenean beraz ur ionizazioa dugu; osasunerako kaltegarria bezain folklorikoa!
Nortasun montebideotarra azaltzeko ez dago adibide ederragorik, egiazki ez dago hiriburu honetako izpirituen ikur esanguratsuagorik. Egun, batek daki zein bulegari publiko irudikorri zor diogun asmakizun hori eta zer egin genezakeen hori gabe! Nola konpon litezke matelari lepo-zuriak sumik ez balego?
Estatu uruguaitarra ibil liteke hori gabe?
Serioski bukatzeko eta matearen alde soziala ez ahanzteko Daniel Vidart hemengo antropologoa ekarriko dut; honek dio:
“...matea prest, eman eta edateko liturgia eta keinuen gibeletik bizitza eta munduaren begirada bat dago...mateak criolloareisolatzeko joera hausten du....gizarte mailak berdintzen ditu...Aro guztietan matea izan da erronda egin duena”
Ez da gutti bada mate xume batek lor dezakeena berari hitza ematen badiogu, isolamendua gero eta handiagoa den garai honetan ez litzateke gaizki matea bezalako ohiturak munduan zehar berpiztu edo sortaraztea.
No hay comentarios:
Publicar un comentario